Vrije meningsuiting onder druk door ‘Big Tech’

Probeer je eens voor te stellen hoe de wereld er zonder Twitter, Tik Tok en Facebook uit zou zien. Hoe zou jij contact houden met andere mensen? Deze platforms zijn inmiddels zo ingeburgerd dat ze onderdeel zijn geworden van ons leven. Door deze platforms is de manier waarop mensen aan het maatschappelijke debat kunnen deelnemen flink veranderd. Plotseling kan iedereen die de juiste snaar weet te raken viralgaan en iets op de kaart zetten. Maar dat heeft een keerzijde.

De bedrijven achter deze platforms is er alles aan gelegen om ons zo lang mogelijk op hun platform te houden, legt Lotje Beek van Bits of Freedom uit. Dit doen ze door jou dingen aan te bevelen die jij waarschijnlijk leuk zult vinden, zoals bepaalde video’s of berichten die een bepaalde mening delen in jouw feed, de voor jou aanbevolen content. “Een platform bepaalt eigenlijk welke stem weg wordt gehaald en ook welke stem groter wordt gemaakt; dus wie er een luidspreker krijgt. En dat doen ze niet op basis van wat goed is voor de gebruiker van dat platform, maar op basis van wat goed is voor het platform zelf. En wat is goed voor het platform zelf? Dat mensen zo lang mogelijk op dat platform zitten, ze zoveel mogelijk advertenties aan ons kunnen tonen en zoveel mogelijk geld aan ons kunnen verdienen.” Bij deze platforms krijg je dus een uitsnede van de werkelijkheid te zien die het beste werkt om jou op het platform te houden. Beek: “Omdat berichten steeds prikkelender worden om onze aandacht vast te houden lijkt het alsof de wereld veel extremer is dan de werkelijkheid. Dat kan leiden tot radicalisering of polarisatie.”

Microtargeting

Deze bedrijven zien daarbij niet alleen wat je doet op hun platforms, maar ook daarbuiten. Beek: “Heel veel grote partijen (zoals Facebook en Instagram) volgen ons op de rest van het internet met cookies en pixels, waardoor ze heel veel van ons gedrag afweten.” Die kennis wordt onder andere gebruikt om heel gericht te kunnen adverteren. Politieke partijen maken daar ook gebruik van. “Politieke micro targeting is een techniek waarbij boodschappen helemaal gevormd worden naar het individu, waarbij bijvoorbeeld Facebook denkt dat zij daarin zullen geloven.” Oftewel: Het veranderden van een boodschap op basis van je interesses. Zo kan data vertellen wie nog twijfelen om op een bepaalde partij te stemmen, zodat deze groep mensen voor hun specifieke boodschappen te zien krijgen.

Bij deze techniek bestaat het risico op misleiding. Beek haalt het voorbeeld aan van een politieke partij die juist wel een advertentie over diens migratiebeleid laat zien, maar niet een advertentie over diens woon of klimaatbeleid waar iemand het misschien helemaal niet mee eens is. “En met politiek is dat super eng, want dat betekent eigenlijk dat onze keuzevrijheid wordt beïnvloed en daardoor ook onze democratie. We worden dus gewoon ontzettend gemanipuleerd.”

Huisregels

Om ervoor te zorgen dat deze platforms leefbaar blijven, hebben ze huisregels. Wie zich daar niet aan houdt, kan van het platform worden geweerd. Ondanks hun omvang zijn platforms hierin vrij, zegt IT-jurist Arnoud Engelfriet: “Het probleem is dat het veel rechters te ver gaat om private platforms als openbare ruimte te bestempelen. Er zijn namelijk nog andere plekken waar je je mening kan verkondigen. Word je op Facebook geweerd, dan kun je naar Instagram, LinkedIn of je kan je eigen site beginnen en die op Google promoten. Daarnaast is er uiteraard ook nog de klassieke nieuwsbrief of de krant”.

Brenno de Winter, voormalig onderzoeksjournalist, is het daar niet mee eens. “Het feit dat je van een medium wordt gegooid, betekent ook dat je je sociale context kwijt bent. Binnen deze platforms is een sociale context gecreëerd die eigenlijk alleen daar bestaat. Daar gooi je dan mensen willekeurig af en vervolgens zeg je: Het is vervelend dat je Brenno niet meer kan bereiken, begin gewoon een blog en misschien vindt hij die wel.”

Door deze ondoorzichtige houding worden mensen voorzichtig, legt De Winter uit. “Van Facebook mocht ik een keer twee weken geen vrienden meer maken, omdat ik dat ten onrechte zou hebben gedaan. Waar gaat dit over? Ik wist het oprecht niet. En dan ben je klaar. Ik kreeg gewoon een melding en daar begint en eindigt het debat. Dat is van het kaliber dat je ergens staat met je auto en er komt een agent aangereden die zegt: ‘Je krijgt een boete, want je hebt iets met je auto gedaan wat niet mag.’ En dat conditioneert uiteindelijk het gedrag van mensen op een hele vreemde manier. Dat is onwenselijk en dat tast vrijheden aan.”

Maar deze platforms gaan soms nog verder. Beek geeft een recent voorbeeld: “Na de nieuwe Roe vs. Wade uitspraak in Amerika (over het strafbaar stellen van abortus) werden berichten over het veilig krijgen van abortuspillen verwijderd van Instagram en Twitter. Ik denk dus dat er ergens een trigger op het woord ‘abortuspil’ is gekomen en dat het algoritme daarnaar opzoek gaat en die berichten verwijdert. Dat laat zien op welke momenten het gevaarlijk wordt dat die platformen zoveel macht hebben over het publieke debat.”

Wetgeving

Dat deze platforms veel macht hebben is ook overheden niet ontgaan. Er komt Europese wetgeving aan, zo vertelt Engelfriet. “Er moet bijvoorbeeld duidelijk gemaakt worden waarom een blokkade is uitgevoerd en men moet zich beroepen op een specifieke regel uit de voorwaarden. Dus niet alleen maar: Als u zich niet fatsoenlijk gedraagt, mogen wij u eraf gooien, maar wat is dan onfatsoenlijk? En op welke manier bent u niet fatsoenlijk geweest, zodat iemand weet waar het over gaat. En er moet een beroepsmogelijkheid zijn. Dus niet: uw account is weg, maar een menselijk panel om daar bezwaar tegen te maken.”

Ook aanbevelingen moeten onderbouwd worden. “Algoritmes mogen niet meer worden gebruikt om mensen onbewust bij te brengen dat ze naar B of naar C moeten kijken. Er moet bijvoorbeeld expliciet worden gezegd: ‘U keek vaak naar auto’s en u keek vaak naar sport; daarom komen wij nu met formule 1 aanzetten.’”

Daar is Beek het mee eens: “Ik denk dat het diverser maken van ons communicatielandschap ook een goede oplossing is om de uitingsvrijheid beter te beschermen. Op termijn moeten we af van het duopolie van Google en Facebook. Ik gebruik vaak het voorbeeld van kranten: er zijn een stuk of twintig kranten en iedereen kiest een krant die het beste bij diegene past. Als er nepnieuws in één van die kranten wordt geplaatst, heeft dat niet veel effect omdat dat maar bij 1 op de 20 mensen terecht komt. Als je duizend platformen hebt en iemand wordt van een platform verwijderd dan heeft dat niet veel effect, aangezien er meer platforms zijn.”

Bewustwording

Kunnen we zelf eigenlijk nog iets doen om ons te weren tegen de macht van ‘Big Tech’? Helaas is het antwoord daarop: Nee, behalve je ervan bewust zijn dat het gebeurt en het te herkennen. Beek: “Wij hebben bijvoorbeeld een website kortecursusmanipulatie.nl waarin we verschillende vormen van manipulatie uitleggen met leuke voorbeelden. Dat draagt bij aan de bewustwording. Een mogelijke oplossing is goede wetgeving. Die komt er wel aan, maar we zijn er nog lang niet. Wat je wel kan doen, is de politiek proberen te beïnvloeden of door clubs te steunen die de politiek proberen te beïnvloeden. Zo kun je zelf kamerleden en Europarlementariërs gaan aanschrijven met dat dit anders moet. Ik zal niet tegen iemand zeggen: Verwijder WhatsApp, want je kan ook heel moeilijk zonder. Dat zou namelijk betekenen dat je geen contact meer hebt met waarschijnlijk je halve familie en vriendengroep.”